Türkmen tarihi ve kültüründen bahsederken, öncelikle Türkmenlerin bügün üzerinde yaşadıkları Türkmenistan’ın tarihinden söz etmek iyi olacaktır. Çünkü Türkmen kültürünün derinliğinde kendilerinden önce bu topraklarda yaşamış milletlerin de izleri bulunmaktadır.

Türkmenistan’da ilk insan yerleşiminin M.Ö. 7000 ile 5000 yıllarında gerçekleştiği, Toğalaktepe, Çobantepe ve Göktepe bölgelerinde bulunan kalıntılardan anlaşılmaktadır.

M.Ö.8-6 yüzyıllarda Güneybatı Türkmenistan’da Hazar ve Dah kabileleri, Kuzeydoğu’da Massagitler, Amuderya’nın aşağı kısımlarında Harezmliler, Murgap vadisinde ise Parfiyalılar yaşamışlardır. Makedon İmparatoru bu topraklara gelerek, o günlerde hüküm sürmekte olan Ahemeniler devletini yıkıp, M.Ö. 330-329 yıllarında Batı Türkmenistan ve Parfiya bölgesini ele geçirir. Bu coğrafyada pek çok yeri işgal eden Büyük İskender, o günkü şartlar içinde Kuzey Türkmenistan ve Harezm bölgesini işgale teşebbüs etmez. Büyük İskender’in ölümünden sonra imparatorluğu dağılınca, Türkmenistan topraklarındaki hakimiyeti sona ermekle beraber İskender’in komutanlarından Selevk, bir süre daha Türkmenistan hakimiyetini sürdürür.

Gerek İskender gerekse Selevk’in buralarda Makedon kültürünü yayma isteği yerli halk tarafında hoşnutsuzlukla karşılandığı için, M.Ö. 3. yüzyılın ortalarında Makedon egemenliği sona erer ve M.Ö. 247 yılında Parfiya devleti ortaya çıkar. Parfiya’nın başkenti bugünkü Aşgabat’a 15 km. uzakta yer alan Bağır Köyü yakınlarındaki Nusay Kalesi’dir. Nusay Kalesi, 14 hektar üzerinde kurulu, 43 kulesi olan toprak bir kaledir. Restore edilmiş kalıntıları halen mevcuttur. Parfiyalılar Hazar’ın güneydoğusunu, Suriye ve Filistin’in de içinde olduğu toprakları işgal etmişlerdir.

Parfiyalılar, Türkmenistan’ın ipek yolu üzerinde yerleşik konumlarını değerlendirerek gelişmiş bir ekonomik ve ticarî hayata sahip olmuş, yerleşik şehirler kumuşlardır. Kral I. Mitrodat zamanında, “Drahma” adı verilen, gümüşten ilk Parfiya parası basılmıştır. Eski Nusay Kalesi’nde bulunan fildişi boynuz biçimli bardaklar, Parfiya sanatçılarının yaptıkları ritonlar o dönemde büyük ilgi gördükleri gibi, motifleri ile günümüze kadar taşınmışlardır. Parfiya döneminde ciddî biçimde gelişen tarımcılık çerçevesinde buğday, arpa, mısır, pirinç, pamuk ve çeşitli meyveler yetiştirilmiştir. Parfiya devrinin önemli özelliklerinden birisi de, Arami yazısının kullanılmasıdır. 470 yıl yaşayan Parfiya devleti M.S. 224 yılında yıkılmıştır.

Eski Harezm

Türkmenistan topraklarında gelişen kültürlerden bir diğeri ise, Harezm bölgesinde ortaya çıkmıştır. Harezm, Parfiya ile yaklaşık aynı zamanlara rastlamaktadır. Kuzey Türkmenistan’da yerleşen Eski Harezm; Kalalıgır, Küzeyligir, Toprakkale, Akçagelin, Şahsanem ve eski Vas gibi önemli ekonomik ve kültürel merkezlere sahip olmuştur.

Harezmler, Çermenyap ve Dovdan isimli gelişmiş su kanalları kurarak, tarımda ileri bir seviyeye ulaşmışlardır. Harezmliler de Parfiyalılar gibi kendi paralarını basıp, “Ganlı” adı verilen kendi yazılarını kullanmışlardır.

Güney Türkmenistanda, üçüncü asırda Parfiya devletinin sona ermesi üzerine, bölgede uzun sürmeyen bir Sasani hakimiyeti başlar. Beşinci asrın ikinci yarısında da Türkmenistan, Eftalitlerin (şimdiki Türkmen boylarından biri olan abdallar) hakimiyetine geçer. Bu dönem aynı zamanda Türk halklarının Türkmenistan’da hakimiyetinin başladığı dönemdir. Nitekim altıncı yüzyıl Türkmenistan’da Türk Hakanlığı asrı olarak anılmaktadır.
Türkmenistan’da Arap hakimiyeti

Arapların Türkmenistan’a gelmesi yedinci yüzyıl ortalarına doğru olmuştur. Dönemin Merv (Marı), Abivert ve Nusay Hakimleri Araplara direnmeden İslamiyeti kabul etmişler. Arapların yönetiminde önceleri Müslüman olan halktan vergi alınmamış, ancak daha sonra bütün halktan vergi alınmaya başlanmıştır.

Dokuzuncu yüzyılda Türkmenistan’daki Arap hakimiyetinin dağıldığı ve bu hakimiyetin Tahiri ile Samanilere geçtiği görülmektedir. Onuncu yüzyılda ortaya çıkan Gazneliler, Samani hakimiyetine son vererek kendi dönemlerini başlatmışlardır.