|
XIX. yy.'lın ikinci yarısına kadar Çarlık Rusyası Türkistan ile ticaretini Astrahan merkez olmak üzere iki güzergahtan yapmıştır: 1) Astrahan'dan kalkan ticaret kervanları Aral'ın kuzeyindeki Kazak topraklarından geçerek Orta asya kentlerine ulaşıyorlardı. Fakat XVIII. yüzyılın başlarından itibaren Ruslar tarafından Kazak topraklarının işgali başlayınca Kazakların kervanlara saldırması nedeniyle bu güzergah tehlikeli olmuştur. 2) Astrahan'dan kalkan ticaret kervanları kayıklarla Hazar'ın kuzey kısmını geçerek Mangışlak'a ulaşıp, buradan Hive'ye ve oradan da diğer kentlere ulaşıyorlardı.
Çarlık Rusyası, Kafkasya'yı Hazar üstünden Orta Asya'ya ve İran'a bağlayan stratejik, ticari yolun Türkmen topraklarından geçmesi ve bağımsız Türkmenistan'ın diğer Türkistan Hanlıkları'nın bağımsızlık isteklerini kamçıladığı düşüncesiyle Türkmenistan'ın egemenlikleri altına alınmasını planlamıştır.
Böylece 1858-1860 yılları arasında ordusunu reforme eden Çarlık Rusyası, Orta Asya'yı 1864-1873 yılları arasında parça parça işgal etmiştir.İran sınırına ulaşmaya çalışan Çarlık Rusyası'nın Türkmenistan ve Türkmenlerin ne durumda olduğu hakkındaki çalışmaları Kırım Savaşı'ndan önce 1820 ve 1830'lu yıllarda başlamıştır.Yüzbaşı Muravyev, Türkmenistan ve Hive'yi 1858'de Kont İgnatiev Orta Asya'yı gezerek ayrıntılı raporlar vermişlerdir. 1859'da Türkmenistan'a gelen Binbaşı Dandaville'de Kızılsu'nun Çarlık Rusyası'nın Türkmenistan'a girişini sağlayacak askeri ve ticari bir kale olarak kullanılması gerektiği üzerine rapor vermiştir.
Çarlık Rusyası hükümeti edindiği raporlar üzerine Kızılsu'nun işgal edilerek bir askeri üs olarak kullanılmasına karar vermiş, Türkmenlere de burasının ticaret merkezi olarak kullanılacağı şeklinde haber verilmesini istemiştir. Rusların asıl gayesi Hazar'ın doğusundaki Kızılsu'ya askeri yığınak yaparak Hokand ve Buhara'dan sonra işgal etmeyi planladıkları Hive'yi ele geçirmekti.Çarlık Rusyası kuvvetleri Kızılsu'ya çıktıktan sonra stratejik bir konumda olan Kopetdağı'na uzanan yoldaki Daş-Avrat ve Molla Kara'yı işgal etti. 1871 baharında Yamud Türkmenlerinin önemli yerleşim yerlerinden biri olan Hazar'ın güneydoğu kısıyısındaki Çekişler de Albay Stoletov'un komutasındaki Rus kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir. Albay Stoletov bir müddet sonra Kafkasya'ya çağrılarak yerine sert mizaçlı Albay Markozov tayin edilmiştir. 1871 Eylülü'nde başlatılan bir dizi seferle Kızılsu-Hive arasındaki bütün Türkmen köyleri, kaleleri ve önemli yerleşim yerlerinden Gözlü-Ata, Çagil, Kam Şebşen, Uzun Kuyu, Sarıkamış ele geçirilmiştir.
Çarlık Rusyası'nın Hokand ve Buhara'yı ele geçirdikten sonra Hazar'ın doğu kıyısından hızla içeri bölgelere doğru gösterdikleri ilerleme Türkmen lideri Nur Verdi Han'ın Hive Hanı Seyyid Muhammed Rahim ile Hive'de görüşmesine yol açmıştır. Bu görüşmeden sonra Hive Hanı Orenburg ve Tiflis'deki Rus karargalarına dostluk mesajlarını içeren birer elçi göndermiştir. Rus yetkililer elçilere Çar'ın kardeşi Grand Duke Michail'in ültimatonunu iletmişlerdir: 1) Hive Hanı bir ferman ile Rus Hükümeti ile dost olduğunu ilan edecektir, 2) Bütün Rus rehineler serbest bırakılacaktır, 3) Türkistan Genel Valisi General Kaufman'ın daha önce yazdığı mektuba niçin cevap verilmediği açıklanacak ve özür dilenecektir.
|
Sözkonusu bu gelişmelerden sonra Albay Markozov, Tiflis'de Grand Duke Michail'den yeni direktifler aldıktan sonra Haziran 1872'de Çekişlere geri dönmüştür. Aldığı emirlere göre, 1872 yazında ve sonbaharında Hazar'ın doğusunda Rus nüfuzunu, yayılmasını tamamlayacak ve böylece Hive Hanlığı üzerindeki baskıyı arttıracaktı. Böylece ahalisini Türkmen ve Özbeklerin oluşturduğu Hive Hanlığı 1873 Nisan ve Mayısı'nda Çarlık Rusyası kuvvetleri tarafından gerçekleştirilen kuşatmaya dayanamamış ve teslim olmuştur. Hivelilerin bir kısmı Rusya'nın egemenliğini kabul ederken bir kısmı da Karakum çölünü aşarak diğer Türkmen kabilelerin arasına katılmışlardır.
Çarlık Rusyası 1874 yılında Kafkasya Askeri Valiliği'ne bağlı olarak Hazar Ötesi Bölgesi Valiliği'ni kurmuştur. Böylece açık olarak Türkmenistan'ın işgal edileceği gösterilmiştir. Nitekim sözkonusu Valilik Türkmenlerin iç işlerine karışmaya başlayınca 1874 Haziran sonlarında Nur Verdi Han başkanlığında toplanan geleneksel Türkmen Meclisi Ruslara karşı takip edilecek siyaset konusunda genel bir toplantı yapmıştır. Bu toplantı sonucu Ruslara karşı bağımsızlığın savunulması genel olarak kabul görmüştür. Toplantı sonrası Türkmenler, İngiliz şemsiyesinin korumasına girmek için Büyük Britanya egemenliğindeki Afganistan Emirliği'ne bir heyet göndererek Afgan hakimiyetine girmeğe hazır olduklarını bildirdiler. Ancak Ruslarla aralarındaki ilişkilerin bozulmasını uygun bulmayan İngilizler Türkmenlerin bu talebini olumsuz karşılamışlardır. İngilizlerin olumsuz yaklaşımları nedeniyle 1876 baharında bir Türkmen heyeti Tahran'a giderek İran'dan yardım talebinde bulunmuşlardır. Bunun üzerine Çarlık Rusyası Büyükelçisi Zinovyev İran'a bir nota vererek yapılacak bir anlaşmanın hükümeti tarafından tanınmayacağını bildirmiş, Türkmen köylerine de baskınlar bu devirde arttırılmıştır.
Çarlık Rusyası Türkmenleri egemenlikleri altına almak için 1877 bahasında General Lomakin komutasında büyük bir askeri harekata giriştiler. Rus kuvvetlerin hareketlenmesini zamanında haber alan Türkmenler Bami, Burma, Kızıl-Arvat gibi sınır kasabalarını boşaltarak Gök-Tepe müstahkem kalesine çekildiler. Rus kuvvetleri 7 Mayıs 1877 tarihinde Kızıl-Arvat'a girdi, 12 Mayıs 1877 tarihinde de Nur Verdi Han komutasındaki Türmenlerle Kızıl-Arvat'da ilk ciddi çatışma oldu ve Türkmenler üstün ateş gücü karşısında yenilgiye uğradı. Ancak Osmanlı Devleti ile Çarlık Rusyası arasında başlayan 1877-78 Savaşı (93 Harbi) nedeniyle Haziran 1877'de Türkmen topraklarındaki Rus birliklerinin önemli bir kısmı ve General Lomakin Kafkasya'ya geri çağrıldı.
Rus birliklerinin geri çekilmesi Türkmenleri rahatlatsa da bu birlikler 1878 sonlarında Hazar'ın doğu kıyısına tekrar dönmeye başladılar. Osmanlı Devleti'ne karşı kazanılan zaferinde etkisiyle Çarlık Rusyası 2 Şubat 1879 tarihinde Türkmenistan'ın işgaline karar verdi. 1879 baharında yapılacak olan seferin komutanlığına Osmanlı Devleti'ne ve İmam Şamil'e karşı yürüttüğü savaşlardaki sertliği ile tanınan Kafkasya Ordusu I. Kolordu Komutanı Genaral Lazaryev getirildi. Lazaryev, General Kont Broch'u piyade birlikleri komutanlığına, General Prens Witgenstein'i süvari birlikleri komutanlığına, Albay Dolgorukov'u öncü birlikleri komutanlığına, Hazar Ötesi Askeri Valisi General Prens Lomakin'i danışman olarak tayin edip 1879 Mart başlarında hazırlıklara başladı ve Türkmen kuvvetlerini ikiye bölmek için Türkistan Genel Valisi General Kaufman'a telgraf çekelerek Amu-Derya tarafından Merv'e hücum edilecek gibi davranılmasını istedi.
Merv'de toplanan geleneksel Türkmen Meclisi, Rusları doğuda -Merv kalesinde- Nur Verdi Han'ın, batıda -Gök-Tepe kalesinde- ise oğlu Berdi Murad Han'ın karşılamasına karar verdi. General Lazaryev'in 26 Ağustos 1879 tarihinde kan zehirlenmesi sonucu ölmesinden sonra komutayı General Lomakin aldı. Rus kuvvetlerinin 9 Eylül 1979'da Gök-Tepe kalesine karşı giriştiği saldırı top, mitralyöz ve modern tüfeklerden oluşan üstün ateş gücüne rağmen Türkmenler tarafından -Rusların 185 kaybına karşılık içlerinde Berdi Murad Han'ın da olduğu yaklaşık 4000 can verilerek- geri püstürtülmüştür.
Gök-Tepe'nin ele geçirilmemesi karşısında General Lomakin görevden alınarak yerine 1877-78 Osmanlı-Rus savaşında Plevne'de Osman Paşa'ya karşı savaşan ünlü General M. D. Skobelev komutan olarak tayin edilmiştir.
General M. D. Skobelev, 1880 yılında maneviyatı bozulan birlikleri yenileri ile değiştirmiş, Hazar'ın doğusundan Gök-Tepe'ye doğru uzanan bir demiryolu hattının yapımına başlamıştır ve Nisan 1880'de hazırlıklarını tamamlayarak Türkmen topraklarına girmiştir. Nur Verdi Han'ın 5 Mayıs 1880 tarihinde aniden hastalanarak ölmesi üzerine Türkmenler Han'ın küçük oğlu Mahdum Kulu'yu Han seçip, Tıkma Serdar ile birlikte üç kişilik bir danışmanlar heyeti tayin ederek Rus kuvvetlerine karşı savunma hazırlıklarına devam etmişlerdir. Ancak Genearal M. D. Skobelev, top ve mitralyöze dayanan üstün ateş gücü, mayınlama ve disiplinli ordusu ile Gök-Tepe kalesini 1 Ocak 1881'de başlayan ve 25 Ocak'da biten -Ruslardan 289, Türkmenlerden ise kadın ve çocuklarında bulunduğu 34.500 canın verildiği- savaş sonucunda ele geçirmiştir. Başlatılan harekat devam ettirilerek 30 Ocak 1881 tarihine kadar Aşgabat'a kadar olan Türkmen toprakları da ele geçirilmiş, Nisan 1881'de Tıkma Serdar ve birkaç ay sonra Mahdum Kulu Han Ruslara teslim olmuştur. İngilizlerden umutsuzca yardım isteyen ve Büyük Britanya'nın Tahran Büyükelçisi tarafından yardım talepleri reddedilen Merv bölgesi Türkmenleri de Rus ordusunda yüzbaşı olan Alihanov'un çalışmaları sonucunda Nur Verdi Han'ın dul eşi Gülcemal Hanım'ın başkanlığında Ocak 1884 tarihinde Ruslara teslim olmuşlardır. Böylece 1860'da başlatılan Türkmenistan'ın işgali 1884'de tamamlanmıştır.
Çarlık Rusyası devrinde yönetim kademesi, bürokrasi Ruslardan oluşturulmuş, süistimal ve yolsuzluklarla dolu bir baskı dönemi yaşanmıştır. Nitekim 1905 Rus-Japon savaşı sonrası Türkistan'a gönderilen Alman asıllı Kont K. K. Pahlen başkanlığındaki heyet Türkistan'daki en büyük yolsuzlukların Türkmenistan'da olduğunu tespit ederek bu ülkede görevli subay ve bürokratların üçte ikisinin hırsızlık, rüşvet, sahtekarlık, cinayet suçlarından mahkeme önüne çıkmasına neden olmuştur.
|
