Bir Oğuz devleti olarak ortaya çıkan Selçukluların ilk başkenti Siriderya kıyısında kurulan Yengikent’tir. Oğuzların Kınık boyunu yöneten Tokak Bey’in oğlu Selçuk, onuncu yüzyıl ortasında Cent bölgesine yerleşir ve bölgede İslamiyet’i kabul etmiş diğer boylar gibi İslamiyet’i kabul eder. Onuncu yüzyılın sonlarında diğer Oğuz boyları ile birleşen Selçuk Bey güçlü bir devlet haline gelir. Oğuzların giderek güçlenmesi üzerine, bölgede hakim olan Gazneliler (Türklerin kayı boyu), Selçuk Bey’le savaşmaya başlarlar. Gazneliler ve Oğuzlar arasında yıllar süren savaş döneminin sonunda Selçuk Bey’in torunları Muhammet Tuğrul ve Davut Çağrı Beyler, Dandanakan’da Gaznelileri büyük bir yenilgiye uğratırlar. Dandanakan savaşından sonra Oğuzlar, Oğuz ve Türkmen adı yerine Selçuk Bey’in ismi ile Selçuklu olarak anılmaya başlamışlardı. Gaznelileri yenen Selçuklular, topraklarını Maveraünnehir’den Harezm’e kadar genişletip, buralarda yerleşik hale gelmişlerdir. Selçukluların genişlemesinden rahatsız olan Abbasiler ise 1055 yılında Selçuklulara saldırdı. Selçuklular, Abbasileri yendi ve Bağdat’ı ele geçirdiler. İki Müslüman devlet arasında savaşmanın İslam’a zarar vereceğini düşünen Selçuklu ve Abbasiler, aralarında bir anlaşma yapmış ve Abbasiler, Selçukluların önderliğinde İslam düşüncesinin yayılma mücadelesine katılmışlardır. Selçuklunun asıl kurucuları Çağrı Bey 1059’da Merv’de, Tuğrul Bey ise 1063’te Rey kentinde vefat etmişlerdir. Tuğrul Bey ölümünden önce kendisinin sultan olmasını sağlayan ağabeyi Çağrı Bey’in oğlu Alparslan’ı veliaht tayin etmiştir. Türk ve Türkmen tarihinin en vefalı örneklerinden biri olan bu gelişmenin ardından Sultan Alparslan ve oğlu Melikşah, Orta Asya, Ön Asya ve Anadolu’yu kontrol altına alarak, Selçukluyu dünyanın güçlü devletlerinden biri haline getirmiştir.

Selçuklu İmparatorluğu 11. yüzyılın sonlarına doğru, Doğu ve Batı Selçukluları olarak ikiye bölünmüştür. Batı Selçukluları Anadolu, Irak ve Suriye’de, Doğu Selçukluları ise İran, Horasan, Türkmenistan, Maveraünnehir ve Afganistan’da hüküm sürmüşlerdir. Sultan Sancar zamanı Selçukluların son kuvvet dönemidir. Sultan Sancar yönetiminin son zamanlarında Türkmenler arasında çıkan ihtilafların ardından 1157 yılında hükümdar da vefat edince, Selçuklular dağılmaya başlamıştır.

Gerek Moğol, gerekse Timur yönetimi zamanında Teke, Salır, Yomut, Ersarı gibi Türkmen boyları Türkmenistan toprakları ile birlikte İran, Irak, Suriye Kafkaslar ve Türkiye’ye kadar dağılmışlardır. Bunlardan bir kısmı Batı ve Kuzey İran ile Doğu Anadolu’da devlet kuran Akkoyunlu ve Karakoyunlular arasında yaşamışlardır.

Türkmenistan; Timur devletinin yerine geçen Özbek hanı Şeybani’nin 1510 yılında Merv’de Şah İsmail’e yenilmesi üzerine Safavilerin işgaline uğramış, ancak özellikle Harezm bölgesinde yaşayan Türkmenler Özbeklerle birleşerek Safavilerin bölgede yurt tutmalarına izin vermemişlerdir. Daha sonra Özbek ve Türkmenler tarafından Harezm veya Hive Hanlığı olarak adlandırılan hanlık kurulmuştur. Bu hanlık Türkmenistan’ın büyük bir kısmına hakim olmalarına rağmen, Merv, Ahal ve Etrek’teki Türkmenler bu hanlığa karşı bağımsızlıklarını korumuşlar ve hanlığa sadece vergi vermişlerdir.

Onaltıncı ve ondokuzuncu asrın ortalarına kadar Türkmenistan tarihi İran ile, Hive ve Buhara hanlıkları arasındaki ilişkilerle belirlendiğini söylemek yanlış olmayacaktır. 1645-1663 yıllarında iktidarda bulunan Ebul Gazi Bahadır Han Türkmenlere sıkıntılar yaşatınca aynı zamanlarda ortaya çıkan kuraklığın da etkisiyle, Türkmenlerin büyük bir kısmı Ahal, Etrek, Murgap ve Tecen dolaylarına yerleşmişlerdir. Bu dönemde Aral civarında yaşayan Türkmenlerin önemli bir kısmı da Kalmukların baskıları sonunda yurtlarını terkedip, Astrahan ve Kuzey Kafkasya’daki Stavropol civarlarına göç etmişlerdir.

Öte yandan Güney Türkmenistan’ın bir bölümündeki Türkmenler ise daha çok İran yönetimi altında, kuzeydeki Türkmenlere benzer sıkıntıları yaşamışlardır. Bölge halkı bir yandan İran Şahı’na vergi verirken, diğer yandan baskılara karşı Aba Serdar önderliğinde uzun süre direnmişler. Aba Serdar’ın İran Şahı tarafından öldürülmesi üzerine bu direnişi kaybetmişlerdir. 1736 yılında İran’daki karagaşadan yararlanarak tahtı ele geçiren Avşar Türkmenlerinden Nadir Şah; Irak, Hindistan, Kafkaslar ve Türkistan’a seferler yaparak büyük başarılar kazanmış, ancak Türkmen halkından ağır vergiler almayı da sürdürmüştür. Türkmen halkı 16.18. yüzyıllarda yaşadığı çok sıkıntılı zamanlara rağmen kültür hayatındaki verimliliğini kaybetmemiştir. Köroğlu, Şahsenem-Garip, Leyla ile Mecnun, Tahir ile Zühre gibi halk destanları sosyal ve kültürel hayatı olumsuz olarak etkileyen bütün olaylara rağmen bu dönemin ürünleridir. Bu destanlarda aşk, vatan sevgisi, dürüstlük, dostluk ve aile değerleri gibi temalar işlenmiştir. Dönemin Devlet Mehmet Azadi ve Mahtumkuli gibi şair ve düşünürleri, Türkmenleri yukarıdaki temalar yanında, birlik ve beraberlik ile bir devlet etrafında toplanmaları konusunda yönlendirmişlerdir.

Türkmenlerin, Selçuklu Devleti’nden sonra düzenli orduları olan bir devleti olmamıştır. Ancak her bir boy, kendi bölgesinde hüküm süren devlete verdiği vergi dışında kendi bağımsızlıklarını sürdürmüşler. Ayrıca Türkmen boyları arasında yaşayan ve bugün de devam eden “Aksakallar Meclisi” ve “Maslahat geleneği” ile zor zamanlarda yan yana gelerek geleceklerini ilgilendiren kararları almışlardır. Maslahatta her bir Türkmen boyu, nüfusu oranında katılarak, adil bir biçimde temsil edilmiştir.

19 yüzyılda Hive Hanlığı, halktan aldığı vergiyi ağırlaştırınca Türkmenler isyan etmişler. Türkmenlerin üzerine asker gönderen Hive Hanı’na boyun eğmeyen bir grup Türkmen, Fedai Han’ın karargahını basıp Muhammed Emin Han’ı öldürmüş, Emin Han’ın yerine geçen Abdullah Han, Türkmenler üzerine düzenlediği seferde yenilince, Hive Hanlığı Türkmenler ve Türkmenistan üzerinde hak iddia etmekten vazgeçmiştir.

Türkmenler, 19 Yüzyılda İran orduları ile de karşı karşıya gelmişlerdir. Selçuklardan sonra uzun süre aralarında mücadeleden dolayı zayıf düşen Türkmen boyları, 1857 yılında Nurberdi Hanın, (Mahmut İşan) başında bulunduğu Türkmen boyundan yardım isteyip, Merv yakınlarındaki Karayab mevkisinde İranlıları mağlup etmişler. Bu savaştan sonra Türkmenler İran ile, Buhara ve Hive hanlarına karşı bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bu tarihten 1870’inci yıllara kadar Kuşid Han Merv bölgesinde, Nurberdi Han Ahal bölgesinde elbirliği içerisinde Türkmenistan’ın imarı için çalışmışlardır.

Ondokuzuncu yüzyılda Asya ülkeleri Avrupa’nın kuvvetli devletleri tarafından işgale başlandı. Bir taraftan İngiltere Hindistan’ı, Afganistan’ı zaptedip Orta Asya’ya girmek isterken, diğer taraftan Rus ordusu da Orta Asya’ya girmişti. Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Ruslar, Hazar Denizi’nin kıyısına askerî yığınaklar yaparak Türkmen köylerini tehdit edip, karşı koyanları topa tutarak yerle bir ediyorlardı.

Türkmenistan, İngiltere ile Ruslar arasında bölündü. İngiltere’nin yardımıyla Etrek-Gürgen nehirleri arasındaki Türkmenler zorla İran’a verildi. Bunun için Türkmenler savaştı. Kiyat Han’ın büyük oğlu Yağşımuhammet, Batı Türkmenlerine önderlik ederek İranlılara ve Ruslara istiklâl için baş kaldırdı. 1842 yılının temmuz ayında Yağşımuhammet Rus generali Putyatin tarafından tutuklandı. Yağşımuhammet 89 yaşındaki babası ile, 9 ay Bakü’de Rus hapisanesinde yattı. İran yöneticileri Yağşımuhammet’i Tahran kalesinde asmak için Ruslara onbin tümen rüşvet teklif etmişlerdi. 1842 yılının 12 Aralık ayında Kiyat Han ile Yağşımuhammet Bakü’den Tiflis’e getirildi. 1845 yılının Şubat ayında Yağşımuhammet Rusya’nın Voronej şehrine sürgün edildi ve 1849 yılının 16 Temmuzunda vatanından uzakta, bilinmiyen bir şekilde vefat etti.

1843 yılında Golovaçyev’in komutanlığında ki Rus ordusu Türkmenistan’ın kuzeyine ki Daşoğuz (Dış Oğuz) Türkmenlerinin üstüne yürüdüler. Türkmenler Ruslara karşı dağılma taktiği ile savaştılar. Bu mücadeleye kadın ve çocuklar da katılmışlardı. Onbinlerce Türkmen şehit oldu. Sadece Bedirkent köyünde 2000, Türkmen Rusların eliyle şehit oldu. Bu olay “Gazavat Kırımı” ismi ile tarihe geçti. Esas büyük savaş Göktepe’de oldu. Ruslar, Hazar Denizi’nin üstünden Ahal’a kadar yollarının üzerindeki köyleri yakıp yıkarak ilerlediler. Fakat, 1879 yılında Göktepe Kalesi’ne girmeden yenildiler. Daha sonra Rus .ordusunun başına zalim general Skoblev getirildi. 1881 yılında Rusların ikinci savaşında Göktepe Kalesi zaptedilerek alındı. Erkeklerle birlikte savaşan binlerce kadın ve çocuk şehit oldu. Skoblev askerlerine kaleyi üç gün içinde yağmalamalarını emretti. Evlerdeki eşyalar ve halılar bile yağmalandı. Kalede şehit olanları gömmek için bile adam kalmamıştı. Diri kalanlara dizanteri ve veba hastalığı bulaşmıştı

Bugünkü Afganistan’ın Cuzcan vilayetinin yüzde sekseni Türkmenlerden oluşur. Bu vilayet de halkıyla birlikte Afganistan’a verildi. Şimdi bu Türkmenler zorluklarla karşı karşıyadır. O dönemde mevcut Türkmenlerin toprağı da üçe bölündü. Daşoğuz vilayeti Hive Hanlığına, Lebap vilayeti Buhara Emirliğine verildi. Mari, Ahal, Tecen, Balkan, Mangışlak vilayetleri ise birleştirilerek bu yöre Zakaspi vilayeti adını aldı. Böylece Türkmen gücü azaldı ve Türkmenistan Rusya’nın sömürgesi altında kırk yıl kaldı. Sosyal ve iktisadi kültürün geliştirilmesine izin verilmedi.

Türkmenistan’da görevli General (Gubernator) bu konuda açıkça şöyle der: “Biz yerli halkı 50 yıldır ilerlemeden ve mektepten uzak tuttuk.” 1897 yılı genel nüfus sayımında Türkmenlerin yüzde 96’sının eğitimsiz olduğu, şehirlerde yaşayan zenginler arasında eğitim görenlerin ise yüzde 2’yi geçmediği belirlendi. Birçok köyde okuma yazma bilen yoktu. Çarlık Rusya rejimi kendi sömürgeleri olan halkları eğitimsiz bırakma siyasetlerini Türkmenlere de uyguluyordu. Meselâ, 1908 yılında Zakaspi vilayetinin hakimi Yevreyinov üst organlara şöyle bilgi veriyordu: “Vilayetteki üç tane yerli ve sekiz tane Rus mektebi Türkmenlere yeter”. Varolan mekteplerde okuyan ögrencilerin ise sayısı azdı. 1914 yılında Türkmenistan halkının ancak yüzde 4’ü egitim görüyordu. Onlar da esasen çocuklardı. Rus çarlığı, genellikle, sömürgesi olan halkların çocuklarının, ilkokuldan sonra öğrenimlerine devam ettirmelerine müsade etmiyordu. Aslında, Zakaspi vilayetinde Türkistan’ın başka yerlerinde olduğu gibi, bir çok Rus ve yerli milletten öğrencileri okutan mektepler açılmıştı. Çarlık rejiminin hesabına göre bu mekteplerin vazifesi, yerli halk arasından çar hizmetinde çalışacak yöneticiler yetiştirmekten ibaretti. Fakat bunlar arasında Rus rejiminin aleyhine mücadele eden Türkmen öğretmenler çıktı. Muhammetkuli Atabayev, Tatyana Tekinskaya, Gaygısız Atabayev Türkmen halkının bu yolla yetişen ilk pedagoglarıdırlar. Mari’de, Çeleken’de, Nohur’da Türkmen mekteplerini onlar açmıştır.

1914 yılında I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla halkın durumu daha da kötüleşti. Savaşı öne sürerek, köylülerin ellerinden ekmeklerini, küçük ve büyük baş hayvanlarını, develerini, atlarını, kalpaklarını, ak ve kara Türkmen evlerini (çadır) alıyorlardı. Meselâ: Krasnovodsk bölgesindeki (şimdiki Türkmenbaşı) zarar ziyanı saymasak bile, sadece Zakaspi vilayetinden savaşta, 6872 at, 12805 deve, 299 araba, 32528 Türkmen kalpağı, 1659 ak ev, kara ev, birçok Türkmen halısı, 2 milyondan çok ruble, savaş için Türkmen atlı alayı (polk), ayrıca Rusya’da ağır işlerde çalıştırmak için de birçok insanı vergi olarak almışlardır. Hive Türkmenleri 24 çeşit vergi veriyorlardı. İşte bu olumsuz şartlar Türkmenleri, sömürgelikten kurtulmak için istiklâl mücadelelerine itti. Türkmenlerin istiklal mücadeleleri Ekim devriminden sonra da devam etti. 1917-1920 yıllarında Tecenliler Eziz Han’ın başkanlığında Çarlık Rusyaya karşı savaştılar. 1918 yılında Cüneyt Han, Hive’yi ele geçirdi. 1937 yılına kadar Karakum’da Ruslara karşı savaştı. Totaliter rejim onlara “Basmacılar” adını takmıştı.

Gaygısız Atabayev’in ve onun arkadaşlarının çalışmaları ile 1924 yılında Sovyetler Birliği devletine bağlı ilk Türkmenistan devleti kuruldu. Daşoğuz, Lebap vilayetleri Türkmenistan’a katıldı, Türkmenistan bir bakıma güçlendi.

Türkmen halkının büyük oğulları,1937-1938 yıllarında  ilk Türkmen devletini kuranlar, Gaygısız Atabayev, Nadirbay Aytakov ve başkaları, istiklâl hareketine yardım ettikleri için Stalin buyruğu ile öldürüldüler. Onlar şimdi her Türkmenin kalbinde yaşıyor. Bu istiklal mücadelelerinde Türklerin de bilfiil yardımları olmuştur. Türkiye 1918-1924 yıllarında, Avrupa devletlerine karşı savaştıkları sırada Rusya’da esir olan Türk subayları, Orta Asya’ya gelip Türkmenlere eğitim verdiler ve istiklal mücadelelerinde yardım ettiler. Bu kişiler Sovyet totaliter rejimi tarafından Pan-Türkçülük suçlamalarıyla şehit edildiler. Sovyetler yıkıldıktan sonra Sovyetler Birliği bünyesinde değişik cumhuriyetlerin milletleriyle birlikte Türkmen halkına da bağımsızlık yolu açıldı.1985 yılında Gorbaçov’un “yeniden yapılanma” siyaseti sonucu Türkmenistan 1991 yılında bağımsız devlet oldu.

Türkmen halkı bağımsız olunca asırlar boyu süren arzusuna kavuştu. Dünyanın birçok ülkesi Türkmenistan’ın bağımsızlığını tanıdılar. Bu tanıyanlardan ilki Türkiye Cumhuriyeti oldu. Birleşmiş Milletler teşkilatı tarafından 1995 yılında Türkmenistan’ın bitaraf olmasına izin verildi. Şimdi Türkmenistan bağımsız bir devlet. Bu bağımsız devletin bayramı-toyu kutlu olsun. Bu toy dünya durdukça daha da şen olsun.